Daktuinen Erasmus MC voor een ieder toegankelijk

Bij het vernieuwde Erasmus MC stond het creëren van een healing environment centraal, een omgeving die bijdraagt aan herstel en het zich thuis voelen, zowel voor medewerkers als patiënten. Er is gebruik gemaakt van Evidence Based Design (EBD), een manier van ontwerpen die zich baseert op inzichten die wetenschappelijk en/of in de praktijk bewezen zijn.

Juurlink [+] Geluk BNSP Rotterdam BV werkt al sinds 2002 aan een totaalontwerp voor de buitenruimte van het Erasmus MC. Directeur en ontwerper Cor Geluk: “Het ontwerp is een samenspel van binnen- en buitenruimtes en er is in toenemende privacy naarmate je hoger in het gebouw komt. Op de begane grond en eerste etage zijn bijvoorbeeld publiek toegankelijke atria met veel groen en daglicht en zowel wachtruimten als gangen en trappen hebben zicht op de atria, de stad en groen. Omdat ook patiënten van de hoger gelegen verpleegafdelingen wel eens naar buiten willen, maar niet eerst het hele complex door willen of kunnen, ontstond het idee van daktuinen.”

Artist impression van de daktuin van het Erasmus MC

Boomgaard als inspiratiebron

De ontwerpers wilden geen aangeharkte tuin op de 8e verdieping, maar letterlijk een stukje landschap. Geluk: “Omdat de bomen op het dak vanwege hun gewicht uitsluitend op de kolommen konden staan, ontstond een raster van bomen. Dit deed ons denken aan een boomgaard en dat idee hebben we verder uitgewerkt.”

In 2017 zijn in een ondergrond van gras, kruiden en wilde planten in totaal 38 noten-, appel en perenbomen aangeplant in speciaal ontworpen meubels, waarbij het midden van een vierkante zitbank gevuld is met bomensubstraat. Een deel van de bomen staat op grasterpen. Het fruit mag in principe geplukt worden. Wat betreft de andere beplanting is gekozen voor maximale beleving door een veelheid aan vormen, geuren, kleuren en seizoensbeleving. Bij de eerste aanblik lijken grassen het grootste deel van de daktuinen te bedekken, maar bij nadere beschouwing blijkt er een groot aantal andere planten tussen te groeien, zoals lavendel, sedumsoorten en steenanjers. De grassen en lage planten worden elk najaar gemaaid.

Het nieuwe Erasmus MC zet ook in op groen in het kader van duurzaam. Het ziekenhuis beschikt bijvoorbeeld over een Pharmafilter-installatie, waarbij onder andere het afval en afvalwater op eigen terrein wordt verwerkt. Verder wordt er gebruik gemaakt van warmte- en koudeopslag. De daktuinen zorgen voor de opvang en vertraagde afvoer van regenwater en ze dragen bij aan het verminderen van hittestress.

Het Erasmus MC werd in fases vernieuwd; sommige bouwdelen werden gesloopt om plaats te maken voor nieuwe. Het aanleggen van de twee daktuinen zou logistiek een complexe klus worden. Daarom werd contact gezocht met Mostert De Winter, die al zo’n 35 jaar ervaring heeft met het aanleggen van dakgroen. Het bedrijf verzorgde in totaal zo’n 10.000 m2 dakgroen, waaronder de toegankelijke daktuinen.

Hans van Cooten, directeur van Mostert De Winter: “Het idee van een toegankelijke boomgaard op het dak vonden we meteen leuk, want die kan je beleven en er valt ook wat te plukken. Er bleken in de praktijk verschillende raakvlakken, vooral op (installatie)technisch gebied. Waar konden die tuinen bijvoorbeeld het beste komen? Er is windtunnelonderzoek gedaan en de huidige plek op de 8e verdieping bleek niet alleen in de luwte te liggen, maar is ook goed zichtbaar vanaf de omliggende hogere etages.”

Een deel van de bomen staat in terpen van gras, kruiden en vaste planten

Duurzaam en robuust

Mostert De Winter verzorgde de complete realisatie, van hekwerken en ondergrond tot timmerwerk en beplanting. Ook zal het bedrijf het onderhoud voor haar rekening nemen. Al het houtwerk is robuuster dan normaal, want het moet duurzaam zijn en de vlonders moeten bijvoorbeeld ook geschikt zijn voor ziekenhuisbedden. Er is gekozen voor FSC Cumaru-hout met daarin stalen frames. Dit bleek de meest duurzame keuze. De pergola’s, boombakken en zitbanken zijn grotendeels in de fabriek gemaakt en evenals de rest van de benodigde materialen met een grote hijskraan naar de 8e verdieping getild.

Regenwater op het dak wordt snel afgevoerd met behulp van het zelfreinigende Geberit Pluvia, dat werkt met onderdruk. Volgens van Cooten heeft dit systeem verschillende bouwtechnische voordelen: minder afvoerpunten (trechters) nodig dankzij de hoge afvoercapaciteit, besparing op aantal en dikte van de afvoerleidingen en een maximale ruimtebenutting doordat horizontale leidingen zonder afschot worden gebruikt. In droge tijden wordt de daktuinen van water voorzien met behulp van een automatisch watergeefsysteem.

De vlonders zijn zo stevig gemaakt dat patiënten er met bed en al op kunnen

Voorgekweekte vegetatiematten

Mostert De Winter koos voor het eigen Xeroflor daktuinsysteem, waarbij onder andere de substraatsamenstelling en het type drainagemat zijn afgestemd op de specifieke omstandigheden op het dak. Xeroflor wordt los gelegd, maar om te voorkomen dat de matten wegwaaien, zijn ze gewapend met een driedimensionaal raster. Deze kunnen van nylon, kokos of ander materiaal zijn. Van Cooten benadrukt dat ze daarbij niet over een nacht ijs zijn gegaan; de matten zijn getest in een windtunnel en gecertificeerd. De voorgekweekte vegetatiematten resulteren in een extensieve, biodiverse en stabiele plantengemeenschap met een relatief laag onderhoudsniveau.

Het Erasmus MC is zowel qua omzet als aantal bedden het grootste van de acht universitair medische centra van Nederland. Omdat het oude ziekenhuis onvoldoende toekomstbestendig was, uit zijn jasje dreigde te groeien en ging fuseren met de Daniel den Hoed Kliniek, is in 2009 gestart met een forse transformatie met veel nieuwbouw. De ambitie was een beter opererend ziekenhuis dat aangenaam is voor patiënten, bezoekers en medewerkers. Groen speelt daarbij een belangrijke rol.

Het Erasmus MC heeft bewust gekozen voor een healing environment. Dat betekent in de praktijk onder andere eenpersoonskamers, veel daglicht, aandacht voor oriëntatie en wayfinding en een warme, comfortabele inrichting. Patiënten en bezoekers zullen daarnaast het vele groen ervaren, zoals beplanting in de publieke ruimten en binnenpleinen (atria). 

Liesbeth van Heel, senior beleidsadviseur binnen het Programma Integrale Bouw, heeft ruim tien jaar leiding gegeven aan de Expertisegroep Nieuwbouw: ‘’Wij hadden wat betreft de kwaliteiten van het gebouw drie zaken voor ogen: veilig (is heilig), healing (is leading) en duurzaam (is goedkoper). Wat betreft healing heeft groen natuurlijk van oudsher een belangrijke functie, denk aan ouderwetse sanatoria met veel daglicht en zicht op groen. Omdat het Eramus MC een enorm complex is, kan groen ook helpen om de menselijke maat terug te brengen, ‘rugdekking’ bieden of voor intieme hoekjes zorgen, waar patiënten zich, al dan niet met hun bezoek, even terug kunnen trekken.”

Uitzicht vanaf een eenpersoonskamer op het dakgroen

Veiligheid en beveiliging

Van Heel wil wel benadrukken dat gezondheid en welzijn van de gebruikers uiteraard vóór welke groentoepassing dan ook gaan, want groen kan ook ongezond zijn. Denk aan infectierisico’s of een waterpoel die insecten aantrekt. Ook voor Hans van Cooten stond veiligheid voorop: “Doordat de daktuinen op nieuwbouw kwamen, werd er met de dakconstructie en installaties vanaf het begin al rekening mee gehouden. Verder zijn alle vegetatiedaken voorzien van aanlijnvoorzieningen en alle toegankelijke daktuinen zijn afgezet met hekken die voldoen aan de eisen uit het Bouwbesluit, maar het uitzicht niet belemmeren.”

Angst dat de daktuinen misbruikt worden hebben van Cooten en Van Heel niet: “We hebben voor robuuste materialen gekozen en er is veel zicht op de daktuinen vanuit omliggende kamers en vanuit de zogenaamde lounges, semiopenbare ontmoetingsplekken. De daktuinen gaan ’s avonds dicht en hoewel er absoluut niet gerookt mag worden, is onder de vlonders toch 10 cm lavasteen aangebracht, die niet alleen zorgt voor drainage maar ook een brandwerende laag vormt.”

Er is bewust plek gemaakt waar mensen bij het hek kunnen komen om te genieten van het uitzicht

Financiering

Aan (dak)groen zit uiteraard een kostenplaatje, denk aan een extra sterk dak en de kosten voor beplanting, aanleg en onderhoud. Ontwerpen met groen in ziekenhuisomgevingen kan indirect echter ook veel opleveren, zoals minder stress, een hogere pijntolerantie, een sneller herstel (kortere verpleegduur), vermindering van het sick building syndrome, betere prestaties van het personeel, minder eenzaamheidsgevoelens en een hogere belevingswaarde van gebouw en omgeving.

Van Heel: “We wilden met de daktuinen extra kwaliteit toevoegen, maar ze waren niet meegenomen in de standaardbegroting voor het nieuwe ziekenhuis. De gemeente Rotterdam heeft subsidie gegeven, omdat daktuinen bijdragen aan de waterbergingsopgave, De Bouwcombinatie Nieuwbouw Erasmus MC en andere partners in het ontwerp- en bouwproces droegen eveneens hun ‘vierkante meters of boompjes’ bij en het Erasmus MC Vriendenfonds doneerde uiteindelijk circa €600.000.”

Ontwerper Cor Geluk heeft dat als erg positief ervaren: “Het project heeft heel lang in een technische voorbereidingsfase gezeten; er was toen vooral betrokkenheid bij een beperkte groep. Op het moment dat het project is ‘geadopteerd’ door het Vriendenfonds sprak het veel meer mensen aan.”

De ruim 3.000 m2 grote daktuinen van het Erasmus MC zijn openbaar toegankelijk. Een vlonderpad leidt de bezoeker langs pergola’s en groen naar beschutte bankjes, van waar in de luwte kan worden genoten van het weidse uitzicht op Rotterdam. En het werkt. Ondanks dat de tuin pas drie weken open is, zitten er op een grijze middag in juni al tientallen mensen. Ze eten een broodje, werken op hun laptop of hebben een persoonlijk gesprek in een rustig hoekje.

Vanaf de jaren ’80 is het positieve effect van zicht op groen op stressvermindering, pijnbeleving en gezondheid wetenschappelijk aangetoond, onder andere door Roger Ulrich, die in 1984 de basis legde voor Evidence Based Design. De kentering in het ontwerp van ziekenhuizen is te danken aan Amerikaanse organisaties, die zich sterk maakten voor het concept healing environment, waarbinnen groen een belangrijke rol speelt.

Medewerkers genieten tijdens hun pauze van de daktuinen

Ontwerprichtlijnen

Agnes van den Berg (nu hoogleraar Natuurbeleving aan de Rijksuniversiteit Groningen) schreef in opdracht van het Erasmus MC in 2003 een ontwerpnotitie over de mogelijkheden van het toepassen van groen. De uitkomsten werden meegenomen in het technisch programma van eisen voor het nieuwe ziekenhuis.

In 2006 publiceerden ze, samen met Marijke Winsum-Westra, Alterra rapport 1371 Ontwerpen met groen voor gezondheid, met richtlijnen voor de toepassing van groen in healing environments, gebaseerd op wetenschappelijk onderzoek en ‘lessen uit de praktijk’. De richtlijnen zijn gevat in zes thema’s’, zoals ‘Groen mag gezien worden’, met daarbij als ontwerprichtlijn dat bedden, maar ook stoelen in wachtruimtes, dan wel zodanig geplaatst moeten worden dat ze ongehinderd uitkijken op groen. Als dat niet mogelijk is kunnen spiegels uitkomst bieden.

Bij het thema ‘Groene gebruiksruimten’ staat dat binnentuinen, groene daken en voorpleinen goed vindbaar, bruikbaar, toegankelijk en behaaglijk (zonnig) moeten zijn. Voorwaarden zijn ook dat de betreffende plek sociaal veilig is (overzichtelijk, enigszins in het zicht) en goed onderhouden. Seizoensbeleving en natuurlijke elementen, zoals bloemen, water of vogels, kunnen worden benut om mensen af te leiden van hun zorgen over ziekte en dood.

Robuuste zitjes van hardhout op een stalen frame

Vervolgonderzoek

Er is relatief minder bewijs voor de gezondheidsbaten van direct contact met de natuur, dan voor indirect contact via uitzicht of afbeeldingen. De onderzoekers stellen dat dat deels kan worden verklaard doordat de aanwezigheid van helende tuinen bij ziekenhuizen geworteld is in een eeuwenoude traditie, waardoor wetenschappelijk onderzoek lang overbodig leek.

Liesbeth van Heel, senior beleidsadviseur binnen het Programma Integrale Bouw: “In 2019 starten wij met een replicatie van de studie van Roger Ulrich, waarbij we het herstel van een veel grotere groep patiënten die dezelfde behandeling ondergaan gaan onderzoeken, dan waar Ulrich zijn uitkomsten op baseerde. We gaan objectief meten wat het verschil is tussen de groep met uitzicht op een blinde muur (nog te slopen oudbouw) en de groep met uitzicht op groen en de skyline van Rotterdam.” De kennis die voortkomt uit het steeds weer evalueren van de diverse groene ontwerpmaatregelen in zorgomgevingen zorgt voor de uitbreiding van evidence-based en dat vergroot weer de kans dat groen in de zorg niet langer als sluitpost wordt gezien.